Oswajanie neurozy. Charakterystyka postaci kaufmanowskiej na przykładzie Adaptacji Spike’a Jonze’a i wybranych filmów Charliego Kaufmana

Charlie Kaufman, amerykański scenarzysta i reżyser, konsekwentnie korzysta z fabularnych, filozoficznych i strukturalnych zestawów motywów. Autoreferencyjny charakter twórczości, a także specyficzne, absurdalne poczucie humoru i autobiograficzne odniesienia sytuują jego dorobek w nurcie postmodernistycznym.

Choć sam Kaufman dystansuje się wobec jakichkolwiek klasyfikacji, część krytyków określa jego twórczość mianem „kaufmanowskiej” a zamieszkujące filmowe światy postaci „kaufmanowskimi”. W niniejszej pracy skoncentruję się na osobliwym rodowodzie i charakterystyce bohaterów będących egzemplifikacją powyższego terminu, szczególną uwagę poświęcając Adaptacji.

Praca na planie filmowym Adaptacji była drugą okazją do spotkania Kaufmana i Spike’a Jonze’a (pierwszy raz współpracowali przy docenionej przez krytyków pełnometrażowej fabule Być jak John Malkovich, która przyniosła Kaufmanowi nominację do nagrody BAFTA za najlepszy scenariusz oryginalny a reżyserowi nominację do Oscara). Choć Jonze nadał historii ostateczny kształt i wizualną oprawę, zastosowane w Adaptacji motywy i postaci zaważają na odbiorze filmu przez pryzmat autora scenariusza, czyli Kaufmana. To właśnie jego sylwetka staje się centrum opowiadania, wcieleniem specyficznej kaufmanowskiej charakterologii i optyki. Derek Hill, autor książki Charlie Kaufman and Hollywood’s Merry Band of Pranksters, Fabulists and Dreamers, wskazuje, że: „Twórczość Kaufmana pełna jest inteligentnych ludzi, borykających się z kompleksami, nieśmiałością, depresją, brakiem motywacji i zagubieniem. Część z nich pracuje w nieatrakcyjnych zawodach, wykonując pracę biurową, zajmując się handlem detalicznym czy prowadzeniem teleturnieju – co sprawia, że postrzegani są jako przegrani czy dziwacy. Jednak największym przegranym w kanonie Kaufmana jest sam scenarzysta Charlie Kaufman i jego fikcyjny brat Donald”.

W filmie z 2002 roku Jonze próbuje przełożyć na ekran realne zmagania Kaufmana związane z adaptacją Złodzieja Orchidei, książki autorstwa Susan Orlean. Protagonistą jest Charlie Kaufman (grany przez Nicolasa Cage’a), łysiejący, pełen kompleksów i borykający się z nadwagą pisarz o ugruntowanej pozycji, który dostaje propozycję przekształcenia na scenariusz historii ekscentrycznego hodowcy orchidei, Johna Laroche’a (nagrodzony Oscarem Chris Cooper). Obdarzony zaufaniem producentów, ale pozbawiony pewności siebie, introwertyczny Charlie cierpi z powodu twórczej niemocy. W opanowaniu pisarskiego paraliżu nie pomaga mu przebojowy bliźniak Donald (Nicolas Cage), również będący scenarzystą filmowym. Donald, w przeciwieństwie do brata, z łatwością radzi sobie z wyzwaniami i nawiązywaniem nowych znajomości, a w dodatku jest niezwykle płodnym pisarzem.

Począwszy od Być jak John Malkovich, kaufmanowscy bohaterowie są wewnętrznie niezintegrowani i niepewni. W Adaptacji pytanie o pochodzenie człowieka zostaje zawarte w podwójnej tożsamości protagonisty. Donald zdaje się być alter ego Charliego, jego pewniejszą, mniej skomplikowaną, sprawniejszą (w przystosowaniu się do świata, w którym by zaistnieć, trzeba umieć dobrze się sprzedać) wersją. Bez problemów sięga po swoje (flirtuje z charakteryzatorką filmową pracującą na planie Być jak John Malkovich) i dzięki warsztatom u scenopisarskiego mistrza, Roberta McKee, tworzy własny, choć niezbyt ambitny, scenariusz.

Być może najpełniejszą realizację motywu płynnej tożsamości Kaufman uzyskuje w stworzonym w 2020 roku dla Netflixa filmie zatytułowanym Może pora z tym skończyć, opartym na powieści Iaina Reida o tym samym tytule. Młoda Kobieta (Jessie Buckley) i Jake (Jesse Plemons) postanawiają odwiedzić rodzinne strony mężczyzny, który pragnie przedstawić rodzicom swoją partnerkę. Początkowo przyjemne spotkanie przeradza się w niewygodne (zarówno dla widza, jak i bezimiennej bohaterki granej przez Buckley) doświadczenie zmiany tożsamości. Rodzice Jake’a w niewyjaśnionych okolicznościach w ciągu jednego dnia przechodzą przez etapy swojego życia: od wieku średniego po stan agonii (w jednym z pokoi Młoda Kobieta widzi matkę Jake’a w sędziwym wieku, leżącą na szpitalnym łóżku).

Sami protagoniści zmieniają swoje zainteresowania, wykonywany zawód (malarstwo, fizyka kwantowa, kelnerstwo), czy – jak w przypadku Młodej Kobiety – twarz (a co za tym idzie – tożsamość). Widz, choć przyzwyczajony do specyfiki kaufmanowskich postaci, z trudem orientuje się w zachodzących na ekranie zmianach. Ostatecznie zaś wszyscy bohaterowie mogą być postrzegani jako elementy konstruktu psychiki pojawiającego się epizodycznie dozorcy szkolnego budynku (Guy Boyd).

Kolejnym kaufmanowskim zabiegiem związanym z budowaniem postaci jest wyposażenie ich w twórczą pasję lub zawód. Charlie, który podczas adaptacji powieści Orlean zmaga się z trudnościami dotyczącymi własnej natury, nazywa siebie Uroborosem. Motyw odradzania się, definiowania siebie na nowo za pomocą sztuki, zobrazowany jest również przez inną postać kaufmanowską: reżysera sztuk teatralnych – Cadena Cotarda, protagonistę filmu Synekdocha, Nowy Jork (reżyserskiego debiutu Kaufmana). Cotard (Philip Seymour Hoffman) za pomocą teatralnych środków pragnie zbudować najwierniejszą reprezentację rzeczywistego świata, w której aktorzy staną się wcieleniami prawdziwych ludzi. Eksperyment, który przeprowadza Caden, wymyka się spod kontroli, tworząc nieustannie powielającą się referencję w postaci kolejnych aktorów, odgrywających zresztą innych aktorów. Synekdocha staje się więc opowieścią o dążeniu człowieka do przedłużenia swojego istnienia poprzez sztukę, do nadania swojemu życiu sensu.

Kaufmanowskie postaci obarczone są nie tylko egzystencjalnymi pytaniami (te z typowym dla siebie humorem Kaufman rozwija w jednej z pierwszych minut filmu Adaptacja, gdy po pytaniu Charliego „co ja tu robię?”, pojawia się sekwencja ukazująca powstanie świata od wielkiego wybuchu aż do narodzin człowieka), ale również neurozami, hipochondrią (Charlie diagnozuje u siebie kolejne schorzenia, podejrzewa u siebie raka) i zaburzeniami psychicznymi. Te ostatnie zdają się spełniać podobną funkcję do tzw. produktywnych patologii typowych dla filmów z gatunku mind-games. Patologie, które w dyskursie społecznym postrzegane byłyby jako anormalne, w filmach mind-games nadają bohaterom zdolność dostrzegania szczególnych właściwości rzeczywistości bądź nawet kształtowania jej.

Zaburzenia psychiczne stanowią dla twórcy rodzaj metafory, za pomocą której opisuje złożoność ludzkiego życia. Wspomniany wyżej reżyserski debiut Synekdocha, Nowy Jork zapośrednicza elementy charakterystyczne dla zespołu Cotarda, w którym choremu wydaje się, że nie żyje, bądź umiera. Bohater filmu przekonany o własnym przemijaniu, obsesyjnie stara się przedłużyć swój żywot za pomocą medium teatru. Podobnie jest w przypadku protagonisty jedynej animacji zrealizowanej przez Kaufmana i Duke’a Jonhsona, czyli Anomalisy. Sportretowany w niej Michael Stone, marketingowiec i coach, przybywa do hotelu Fregoli w celu wygłoszenia wykładu. Dla borykającego się z depresją i poczuciem wyobcowania mężczyzny, każda osoba ma tę samą twarz i mówi takim samym, beznamiętnym głosem. Nawet poznana w hotelu Lisa (zwana później Anomalisą), posiadająca własną twarz i głos, nie jest w stanie zahamować przypadłości Stone’a. Po zbliżeniu w hotelowym pokoju twarz i głos kobiety stają się dla bohatera równie banalne, jak wszystkie inne.

Dla Kaufmana zaburzenia psychiczne to jeden ze środków do opisania natury człowieka: jego wyobcowania, poczucia dojmującej samotności. Bohaterowie jego filmów to w większości ludzie zagubieni, mający problemy w nawiązywaniu bliskich relacji. W Anomalisie szczególna przypadłość protagonisty ma na celu zaakcentowanie jego anonimowości (jest jednym z wielu gości w jednym z wielu hotelowych pokoi). Stone sentymentalnie powracający do zakończonej relacji, żyje w strachu przed rutyną i powtarzalnością, jest rozczarowany drugim człowiekiem.

Główny bohater Adaptacji, czyli Charlie Kaufman, jest wycofany i niepewny. Pomimo silnej potrzeby bliskości, unika konfrontacji ze swoją najlepszą przyjaciółką, Amelią. Dopiero śmierć przebojowego brata Donalda, być może symboliczna, wyzwala go ze strachu przed bliskością. Charlie oswaja swoją neurozę i decyduje się wyznać Amelii miłość. Jest to jednak jedno z niewielu pozytywnych rozwiązań filmowych w twórczości Kaufmana. Sam twórca mówi: „Nie cierpię zakończeń filmowych, które głoszą, że powinieneś nauczyć się kochać siebie. To obraźliwe, protekcjonalne i bezsensowne. Postaci w moich filmach nie uczą się miłości do innych i do siebie”.

Zapośredniczająca z biografii Kaufmana twórczość każe traktować postaci jego filmów jako kolejne wcielenia artysty. Jakub Majmurek wskazuje jednak na specyficzny rodzaj traktowania własnego życia jako inspiracji przy tworzeniu filmowych światów: „Kaufman uprawia konsekwentnie kino autotematyczne i autobiograficzne. Robi to jednak w sposób szczególny. Nie uprawia autobiografizmu zewnętrznego, ale wewnętrzny, nie przedstawia faktów ze swojej biografii, ale powodowane przez nie emocje, wyobrażenia, ciągi skojarzeń, afektywne poruszenia”.

Choć wielu krytyków wskazuje na hermetyczność czy zawiłość tworzonych przez Kaufmana produkcji, a niekiedy zbytnie koncentrowanie się na sobie, terminy kino kaufmanowskie i postać kaufmanowska, definiują specyficzną, niezwykle oryginalną i sugestywną wizję świata i ludzi. Wizję kina autorskiego, w którym postaci, będące po części zlepkiem nieokiełznanych fantazji twórcy, po części ilustracją jego lęków bądź ambicji, przyciągają przed ekrany i fascynują swoją złożonością i niejednoznacznością.

Milena Szabat
korekta: Mateusz Białas

 

Bibliografia:

1. Applebaum, It’s not Easy Being Charlie Kaufman, https://www.thejc.com/it-s-not-easy-being-charlie-kaufman-1.9153 (dostęp: 10.02.2021), tłumaczenie własne.
2. Hill, Charlie Kaufman and Hollywood’s Merry Band of Pranksters, Fabulists and Dreamers, Oldcastle Books, Limited, 2008.
3. Filmowy obraz rodzeństwa sprawił, że Kaufmana przestano postrzegać jako jedynaka. Nominację do Oscara w kategorii Najlepszy scenariusz adaptowany otrzymali bracia Charlie i Donald Kaufman.
4. Jest to historia zdolnego, ale niespełnionego zawodowo lalkarza, Craiga Schwartza (John Cusack), który podejmuje się pracy biurowej i odkrywa portal prowadzący do głowy popularnego aktora Johna Malkovicha (John Malkovich), pozwalający spojrzeć na świat jego oczami. Wcielając się w Malkovicha bohaterowie podejmują wyzwania, które dotychczas były poza zasięgiem ich możliwości a żona Schwartza, Lotta (Cameron Diaz) odkrywa swoją transseksualność.
5. Uroboros – staroegipski symbol węża pożerającego własny ogon, będący uosobieniem autodestrukcji i odradzania się z siebie.
6. Artystyczny zawód posiada również wspomniany wyżej Craig Schwartz, bohater filmu Być jak John Malkovich, który jest lalkarzem.
7. Cierpiący na Zespół Fregoliego są przekonani, że wszyscy ludzie są jedną osobą, która zmienia swój wygląd.
8. Jest to również przewodni temat filmu Zakochany bez pamięci. Wyreżyserowany w 2004 roku przez Michela Gondry’ego film przyniósł Kaufmanowi statuetkę Oscara za Najlepszy scenariusz oryginalny. Bohaterowie tego dzieła, Joel i Clementine (grani przez Jima Carreya i Kate Winslet) zakochują się i rozchodzą. By poradzić sobie z bólem związanym z rozstaniem, korzystają z usług firmy zajmującej się wymazywaniem wspomnień o byłym partnerze z pamięci.
9. Sragow, Being Charlie Kaufman, https://www.salon.com/1999/11/11/kaufman/ (dostęp: 13.02.2021).