Nowa rzeczowość w filmach Georga Wilhelma Pabsta

Neue Sachlichkeit (tłumaczone jako Nowa Rzeczowość) to nurt w sztuce, który rozwijał się w Niemczech w latach 1924-1929, czyli w okresie od ustabilizowania się inflacji i wdrożenia planu Dawesa, do kolejnego kryzysu gospodarczego. Nazwa nurtu powstała dzięki Gustawowi Hartlaubowi – stworzył ją w 1924 roku, gdy był dyrektorem muzeum w Mannheim. Taką też nazwę nadano wystawie z 1925 roku, na której prezentowano dzieła należące do nurtu. Twórcy Nowej Rzeczowości skupiali się na obiektywnym oddaniu otaczającego ich świata, unikali psychologizowania czy symbolizowania. Znaczenie miało wynikać raczej z przypadkowości realnego świata niż z zamysłów kompozycyjnych lub estetycznych artystów. Sztuka ta była też niejako zaangażowana społecznie: nie starała się ukrywać „brudów”, niesprawiedliwości i zła tamtych czasów. Przypatrywała im się jednak z dystansem. Hartlaub stwierdził, że nurt ten wynika z odrzucenia złudzeń i po okresie nadmiernych nadziei, które wyrażał ekspresjonizm, nastał okres nastroju rezygnacji. Jak stwierdził August Ruegg w 1926 roku – „ponieważ koła mechanizmu światowego zdają się obracać siłą bezwładu, przywykliśmy do życia bez wiary i bez poczucia odpowiedzialności”.

Georg Wilhelm Pabst: twórczość

„Tak Thymian, teraz jesteś zgubiona – tak jak my wszyscy jesteśmy zgubieni!” – cytat z Dziennika upadłej dziewczyny (1929) chyba najlepiej oddaje nastrój większości filmów jednego z najważniejszych twórców działających w nurcie Nowej Rzeczowości – Georga Wilhelma Pabsta. Jego debiutem był Skarb (Der Schatz) z 1924 roku. Następny film – Zatracona uliczka (Die freudlose Gasse, 1925) – przyniósł mu rozgłos zarówno w Niemczech, jak i na świecie. To również w tym filmie Greta Garbo dostała jedną z pierwszych większych ról. Na przełomie 1925 i 1926 roku Pabst stworzył Tajemnice duszy (Geheimnisse einer Seele), nad którymi pracował wraz z uczniami Freuda.  Kolejnym jego dziełem z nurtu Nowej Rzeczowości był film Miłość Joanny Ney (Die Liebe der Jeanne Ney, 1927) na podstawie powieści Ilji Erenburga. Przedstawiał wydarzenia rozgrywające się na tle rewolucji bolszewików w Rosji i ich prób powiększania swoich wpływów w innych państwach Europy, w tym konkretnym przypadku – we Francji. W latach 1928-1929 Pabst zrealizował między innymi Dziennik upadłej dziewczyny (Tagebuch einer Verlorenen) i Puszkę Pandory (Die Büchse der Pandora). Oba filmy opowiadały o tragicznym losie pięknej prostytutki, w którą wcielała się Louise Brooks, amerykańska aktorka. 

W ciągu swojej kariery Pabst przeszedł przez wiele etapów kina – jednak ze wszystkich jego filmów, niezwykle różnych pod względem formalnym i treściowym, najbardziej znane i innowacyjne są te, które nakręcił w latach dwudziestych, czyli w czasach nurtu Nowej Rzeczowości. Siegfried Kracauer, znany niemiecki teoretyk filmowy, twierdził, że Pabst należał do najwybitniejszych reżyserów tego nurtu. Tworzył filmy szokujące, których niekiedy nie chciano pokazywać w kinach; a jeśli już je pokazywano, to w wersji ocenzurowanej, aby nie demoralizowały widzów. Jego chłodne podejście do rzeczywistości i brak idealizacji stanowiły całkowicie nowy etap w historii kina niemieckiego. Pabst sprawnie łączył w swoich filmach emocjonujące opowieści o ludzkich dramatach z tematami tabu (półświatek przestępczy w Puszce Pandory, skrajna bieda w Zatraconej uliczce).

Zatracona uliczka – najważniejszy film Pabsta

Zatracona uliczka z 1925 roku to najbardziej znany film z całego dorobku Pabsta i jeden z najważniejszych filmów z nurtu Nowej Rzeczowości. Fabuła opowiada o wydarzeniach z 1921 roku w okolicach Melchiorgasse – jednej z ulic powojennego Wiednia, zamieszkiwanej przez skrajną biedotę. W czasie wielkiej inflacji przedstawiciele niższych warstw społecznych często stawali się ofiarami ludzi cynicznych i bezwzględnych, takich jak filmowy rzeźnik – właściciel masarni przy Melchiorgasse. Bohater grany przez Wernera Kraussa jest okrutny i przerażający. Wykorzystuje biedne mieszkanki miasta, wydzielając im porcje mięsa tylko w zamian za seks. Cały czas towarzyszy mu też wielki i budzący grozę pies, co podkreśla jego siłę i obcość. Film posługuje się bardzo sugestywnym montażem równoległym, który kontrastuje skrajną biedę z bogactwem i rozrzutnością. Większość bogatszych bohaterów filmu z nikim i niczym się nie liczy, a biedota jest zdana na samą siebie. Głównej bohaterce (granej przez wschodzącą gwiazdę – Gretę Garbo) udaje się co prawda wyrwać z biedy, ale to odosobniony przypadek. Pozostałym bohaterom filmu nie udaje się pokonać losu, który szykuje im same nieszczęścia. Maria – prostytutka – staje się morderczynią. Jedna z kobiet zabija rzeźnika, a następnie ginie w pożarze, który wznieciła rozwścieczona ludność. Ten sam ogień zniszczy klub, w którym bawią się najbogatsi. Destrukcji ulega więc zarówno świat biednych, jak i bogatych. Wydaje się, że jest to ostrzeżenie przed pożogą rewolucji. Pabst miał też skłonność do melodramatu. Historia Grety i jej miłości do Amerykanina – żołnierza Czerwonego Krzyża – niemal kończy się dramatycznym rozstaniem zakochanej pary w wyniku nieporozumienia. Na szczęście ojcu Grety udaje się uratować sytuację.

Film ma w pewnym sensie moralizatorski wydźwięk. Pabst staje po stronie pokrzywdzonych i wyraźnie krytykuje nierówności społeczne, jak i postawę bogatych. Ostrzega, że ludzi wyrządzających zło może spotkać kara. Pabst pochyla się w tym filmie nad niedolą ludzką, starając się pokazać, do czego może prowadzić skrajne rozwarstwienie ekonomiczne. Jest to cenna przestroga również w dzisiejszych czasach. W filmie nie ma bogatej scenografii czy gwałtownych zwrotów fabularnych. Zatracona uliczka jest bardzo mocno zakorzeniona w rzeczywistości, do tego stopnia, że nieuprzedzony widz może poczuć się przytłoczony jej naturalizmem.

Współczesny odbiór twórczości Pabsta

W filmach Pabsta głównym bohaterem jest na ogół kobieta. Czy jego filmy są feministyczne? Zaryzykowałbym stwierdzenie, że tak. Pokazują, że przedstawicielki płci żeńskiej są ofiarami niesprawiedliwości społecznej: od najmłodszych lat są przygotowywane jedynie do podobania się innym i muszą podporządkowywać się mężczyznom. Buntowniczki kończą jak Maria – zostają wciągnięte w świat prostytucji. 

Można zaryzykować tezę, że Pabst pozostawił w nurcie kina Nowej Rzeczowości najmocniejszy ślad.  Nową Rzeczowość wykorzystał głównie do pokazania trudnej codzienności ludzi biednych i wykluczonych społecznie, ale też do rozwijania estetyki realizmu. W jednej ze scen Miłości Joanny Ney pojawia się nagranie z prawdziwej zabawy. Pokazując rzeczywistość, która sama buduje swoje znaczenia, i wyraźnie opowiadając się po stronie kobiet, Pabst na zawsze zapisał się w historii kina.

Ignacy Ziarkiewicz

Korekta: Anna Felskowska

Bibliografia:

1. Siegfried Kracauer, Od Caligariego do Hitlera. Z psychologii filmu niemieckiego, wyd. II, Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2009
2. Tomasz Kłys, Od Mabusego do Goebbelsa: weimarskie filmy Fritza Langa i kino niemieckie do roku 1945, wyd. I, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego i Wydawnictwo Biblioteki PWSFTviT, Łódź 2013
3. Lotte H. Eisner, Ekran demoniczny, wyd. II, Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2011
4. https://www.filmportal.de/en/person/g-w-pabst_efc0caa3dea803c1e03053d50b372d46, dostęp: 17.06.2022