Remember – trauma, pamięć, tożsamość, medium

Powszechnie wiadomo, że obieg festiwalowy podnosi rangę filmu i daje szanse na szerszą dystrybucję. Dzięki festiwalowym nagrodom reżyserzy zyskują prestiż artystyczny, co zapewnia ich dziełom szerszą dystrybucję. Niestety powyższe zjawiska nie są regułą. Wielka szkoda, bo z tego powodu widzów omija szereg znakomitych obrazów. Remember (2015) Atoma Egoyan zdaje się być tu znakomitym przykładem.

Dystrybucyjny ewenement

Filmy Egoyana zaczęły trafiać na ekrany polskich kin dopiero w 1998 roku. 1 stycznia 1998 można uznać za rodzaj cezury, albowiem właśnie wtedy miała miejsce pierwsza polska premiera kinowa filmu kanadyjskiego reżysera – głośnego i nagradzanego Słodkie jutro (1997). W 1997 roku Egoyan wyjechał z Cannes z Nagrodą Jury Ekumenicznego oraz FIPRESCI – Nagrodą Międzynarodowej Federacji Krytyki Filmowej. Ponadto Słodkie jutro nominowano do Oscara w kategoriach: najlepszy reżyser i najlepszy scenariusz adaptowany. Po sukcesie Słodkiego jutra filmy Egoyana pojawiały się w Polsce w miarę regularnie, choć dość wybiórczo. Na ekranach kin można było zobaczyć Podróż Felicji (1999), Gdzie leży prawda (2005) czy Chloe (2009). Pominięto natomiast Ararat (2002), Adorację (2008), Pojmanych (2014) oraz Remember (2015). Przypadek dystrybucji filmów Egoyana w naszym kraju to nadal zagadka. Pośród wymienionych tytułów aż cztery mają gwiazdorską obsadę (Christopher Plummer, Martin Landau, Ryan Reynolds, Rosario Dawson, Liam Neeson, Julianne Moore, Amanda Seyfried itd.), ale tylko dwa trafiły do obiegu kinowego.

Do meritum – Remember

Kino autorów charakteryzuje się ściśle określonym stylem czy też metodą kreowania świata przedstawionego w filmach, co naturalnie prowadzi do konstatacji, że pewne elementy autorskiej twórczości filmowej utrzymują status constans. Na potrzeby analizy filmu Remember owe elementy będą w poniższej pracy określane mianem komponentów budujących obszar diegetyczny i metafizyczny obrazu. Najnowszy film Atoma Egoyana zawiera cztery komponenty: traumę, pamięć, tożsamość i medium, które pozwolą zobrazować, w jaki sposób Remember wpisuje się w autorski styl twórczości kanadyjskiego reżysera.

Trauma

Bohaterowie filmów Egoyana zawsze naznaczeni są doświadczeniem traumy, która zostaje przepracowana w przestrzeni diegetycznej poprzez podróż – metaforyczną i dosłowną zarazem. W Remember reprezentacją komponentu traumy są główni bohaterowie: Zev i Max. Egoyan stosuje liczne elipsy czasowe. W przebiegu akcji filmu widz orientuje się, że Max i Zev poznali się w domu opieki, a połączyło ich piętno przeszłości – wytatuowane na przedramieniu numery więźniów obozu koncentracyjnego w Auschwitz. W sferze domysłów pozostają powojenne losy postaci. Zev (Christopher Plummer) przyjechał do Ameryki i rozpoczął nowe życie. Reżyser otwiera film sceną, w której kamera nieśpiesznie wkracza do pokoju Zeva, powoli zmieniając plan z pełnego, na półzbliżenie i zbliżenie twarzy dziewięćdziesięcioletniego starca. Zev budzi się i nerwowo poszukuje Ruth. Z ust pielęgniarki bohater dowiaduje się, że ukochana żona zmarła przed tygodniem. Opada na fotel. Kamera w detalu rejestruje zbolałe spojrzenie umęczonego Zeva, który z powodu demencji wciąż od nowa przeżywa stratę bliskiej osoby. Egoyan zarysowuje postać Maxa (Martin Landau) bardziej enigmatycznie.

Max zjawia się na śniadaniu w stołówce witając przyjaciela słowami: „Pamiętasz, co obiecałeś zrobić, kiedy Ruth zmarła?”. Chwilę później po żałobnym nabożeństwie odprawionym z pełnym zachowaniem tradycji żydowskiej, kanadyjski reżyser uchyla kurtynę. Doświadczenie Holocaustu całkowicie zdeterminowało życie Maxa i uczyniło zeń człowieka samotnego i przepełnionego goryczą oraz żądzą zemsty. Bohater w swych działaniach nieustannie dążył do zadośćuczynienia duszom brutalnie zamordowanej rodziny, wymierzenia sprawiedliwości i wykonania kary. Zalążek fabuły Remember wprowadza widza w sferę tożsamości bohaterów filmów Egoyana, określonej przez Krzysztofa Loskę tożsamością traumatyczną „(…)powstałą w wyniku doznanych wstrząsów czy urazów psychicznych”. Dlatego też struktura fabularna Remember przywodzi na myśl scenariusz terapeutyczny ukazujący proces odzyskiwania równowagi, przebolenia straty, ale nie równa się osiągnięciu katartycznego oczyszczenia.

Pamięć

Komponent pamięci został w Remember wykorzystany dwojako. Po pierwsze sam autor filmu chciał opowiedzieć historię o ludobójstwie i wszelkich jego konsekwencjach z powodu osobistych przekonań. Przez blisko dwadzieścia lat Atom Egoyan przygotowywał się do nakręcenia filmu o ludobójstwie Ormian przez tureckich żołnierzy w 1915 roku. Głośnym filmem Ararat (2002) wzbudził kontrowersje nie tylko w świecie kultury i sztuki, ale również w polityce. Problematyka Remember wydaje się być przedłużeniem zainteresowań reżysera pamięcią w kategorii historycznej, niemniej ukazaną przez pryzmat indywidualnych doświadczeń bohaterów dramatu. Na pierwszy plan wysuwają się w Remember działania Maxa, który z pomocą Centrum Szymona Wiesenthala wszedł w posiadanie dokumentów dotyczących Blockführera z Auschwitz.

Z akt wynika, że na terenie Ameryki Północnej przebywa niejaki Rudy Kurlander – esesman i kat, którego Max poszukiwał przez całe swoje życie. Szkopuł w tym, że do profilu Rudy’ego Kurlandera pasują aż cztery osoby, w tym jeden obywatel Kanady. Przykuty do wózka inwalidzkiego i okablowany aparaturą dotleniającą Max tworzy drobiazgowy plan zemsty, która dokona się rękami Zeva. Cel jest prosty: Zev musi odnaleźć właściwego Kurlandera i oddać śmiertelny strzał. Historia Maxa i Zeva – dwóch staruszków dążących do wymierzenia sprawiedliwości – staje się symbolem pamięci, która w rozumieniu Egoyana jest wybiórcza. Zarówno Ararat (2002), jak i Remember (2015) traktują o pamięci historycznej jako swojego rodzaju „niepoprawności politycznej”. We współczesnym społeczeństwie globalnym pamięć historyczna rozumiana poprzez dramat jednostki stała się tematem niewygodnym. Dlatego w Remember tak istotna jest postać Maxa – charakterystyczna dla filmów kanadyjskiego reżysera. Niemożność pogodzenia się ze stratą, wynika z uwięzienia w przeszłości, która staje się dla Maxa przekleństwem. Traumatyczne doświadczenie sieje emocjonalne spustoszenie w pamięci Maxa i sprawia, że mężczyzna od lat funkcjonuje w ruinach przeszłości.

Po drugie: pamięć w filmie Egoyana należy także zanalizować używając klucza tzw. pamięci intymnej. Tutaj istotna jest postać cierpiącego na demencję Zeva. Misja Zeva staje się dla bohatera podróżą w zakamarki spowodowanej chorobą niepamięci. Max pozostaje w stałym kontakcie telefonicznym z przyjacielem, będąc przewodnikiem po zdewastowanym chorobą umyśle Zeva. Niemniej hipokamp Zeva reaguje na wspomnienia. Scena, w której bohater podczas kąpieli przygląda się słuchawce prysznicowej w obłokach pary wodnej, po czym popada w stan sennego odurzenia, jest ewidentnym przywołaniem metod uśmiercania Żydów w komorach gazowych. Podczas spotkania z synem potencjalnego zbrodniarza, lokalnym szeryfem i neonazistą, Zev z lękiem przygląda się fladze ze swastyką oraz innym nazistowskim artefaktom, panicznie reaguje na atak owczarka niemieckiego. Ostatecznie w obliczu zagrożenia popuszcza mocz, co należy uznać za fizjologiczny objaw zespołu stresu pourazowego (PTSD). Mimo znacznych luk w pamięci, umysł Zeva, poddany odpowiednim bodźcom, odpowiada zespołem objawów psychosomatycznych. Egoyan sugeruje, że bolesna przeszłość, stanowiąca o tożsamości traumatycznej, jest u bohatera filmu Remember reprodukowana za pomocą obrazów.

Tożsamość

W Remember Atom Egoyan przywołuje tożsamość traumatyczną jako źródło frustracji, lęku, depresji, ale też determinacji i zemsty. Jednakże u kresu podróży Zeva tożsamość traumatyczna zostaje skonfrontowana z tożsamością faktyczną. W punkcie kulminacyjnym filmu Zev spotyka się z właściwym Rudy’m Kurlanderem (Jürgen Prochnow). Bohater jest zaskoczony serdecznością Kurlandera, który wita Zeva jak przyjaciela z dawnych czasów. Zev pozostaje nieprzejednany. Celuje do wnuczki Kurlandera z austriackiego glocka, nakazując Rudy’emu przyznać się przed rodziną do służby w SS i Auschwitz. To znacząca scena. Zwłaszcza, że świadkiem zeznania staje się również syn Zeva – Adam. Kurlander wyznaje całą prawdę, ujawniając autentyczną tożsamość Zeva Guttmana vel. Otto Wallischa, oficera SS, Blockführera w Auschwitz, zbrodniarza wojennego i mordercy rodziny Maxa. Kilkadziesiąt sekund wcześniej Zev zwrócił się do Kurlandera: „Żyłeś w kłamstwie tak długo, że uwierzyłeś, że to prawda”, nieświadomy faktu, że zreferował tym samym własną tożsamość i własne życie. Wstrząs psychiczny powoduje, że Zev/Otto wreszcie odnajduje się w teraźniejszości, a wyznanie Kurlandera sprawia, że tożsamość bohatera Egoyana zostaje ukonstytuowana. Należy zauważyć, że reżyser nie stawia swoich bohaterów przed sądem instytucjonalnym, ale naprzeciw pytających par oczu córki i wnuczki Kurlandera oraz syna Zeva. Najwyższą karą za sfałszowanie tożsamości jest pęknięcie w obrębie struktury rodzinnej, w skutek czego historia zatacza koło i wraca do obszaru traumy.

Medium

Ostatni komponent autorskiej twórczości Atoma Egoyana – medium – odgrywa istotną rolę w Remember, ponieważ jest nośnikiem informacji, którymi można dowolnie dysponować. W aspekcie mediów należy omówić postać Maxa, ponieważ właśnie Max używa medium w celu zmanipulowania Zeva. Dokumenty, fotografie, list z instrukcjami czy telefon służą utrzymaniu kontroli nad poczynaniami Zeva, ale przede wszystkim programowaniu umysłu przeciwnika. Wykorzystując postępującą demencję pozornego przyjaciela, Max zapełnia pamięć Zeva niczym twardy dysk komputera, co unaoczniają retrospekcje rozmów Maxa z Zevem toczące się na długo przed rozpoczęciem czasu trwania akcji w diegezie. Umiejętna manipulacja medium jako nośnikiem informacji wprawia w ruch machinę tragicznych zdarzeń. Konstrukcja postaci Maxa w aspekcie medialnym odzwierciedla nieustanny niepokój Egoyana o wpływ mediów na budowanie fałszywych tożsamości i reprezentacji rzeczywistości. Emanację lęków reżysera stanowi ostatni scena filmu, kiedy kamera zbliża się do biurka Maxa i detalizuje starą fotografię młodego Otto Wallischa alias Zeva Guttmana w mundurze oficera SS na tle teczki z dokumentami. Egoyan umieszcza fetyszyzowane zdjęcie z pełną premedytacją. Obraz symbolizuje jednoczesny początek i koniec historii Maxa i Zeva. Idąc dalej, analogowa fotografia przekształca się w fotografię ruchomą – film, medium, przestrzeń wyimaginowaną.

Atom Egoyan od ponad trzech dekad swojej aktywności w obszarze kultury filmowej prezentuje autorską wizję rzeczywistości. Reżyser długo przygotowywał się do opowiedzenia historii o ludobójstwie. Zamiarem Egoyana było odejście od kliszowych rozwiązań, jakie powszechnie stosuje się w kinie amerykańskim i europejskim (z nielicznymi wyjątkami). Filmy Ararat (2002) i Remember (2015) dowodzą, że o wielkich zbrodniach w historii ludzkości można opowiadać także w kontekście czasu teraźniejszego i jednostek, które niekiedy muszą stawić czoła widmom przeszłości. Film Remember stanowi najlepszy przykład, że Atom Egoyan nie wyczerpał zestawu pytań o kondycję człowieka w świecie traumatycznych doświadczeń, relatywizowanej pamięci, zafałszowanych tożsamości i wpływów medialnej kreacji.

Marta Grabowska

*Loska Krzysztof, Tożsamość i media. O filmach Atoma Egoyana, Kraków 2006.

**Nowe kino kanadyjskie pod.red. Toma McSorleya, Kraków 2009.