Sztuka poznania wg Mai Deren

Maya Deren ( urodzona w Kijowie jako Eleonora Derenkowska) to jedna z najbardziej interesujących i inspirujących kobiet w światowej kinematografii. Kobieta wielu talentów. Dla niektórych pozostanie jednym z najważniejszych teoretyków kina dla innych sztandarową feministką, a dla kolejnych badaczką wudu. Swoimi zainteresowaniami mogłaby obdarzyć nie jedną istotę. Jak pisała o niej Anais Nin była: “ukraińską cyganką w aureoli dziko kręcących się włosów”.

Eleonora urodziła się 29 kwietnia 1917 roku w Kijowie w dobrze usytuowanej żydowskiej rodzinie. Pięć lat później rodzice zdecydowali się wyjechać na emigrację do USA, gdzie w późniejszych latach Eleonora zaczęła odnosić sukcesy zawodowe na wielu polach.

Eleonora postanowiła zmienić imię momencie poświęcenia się w całości sztuce filmowej. Imię Maya wzięło się od hinduskiej bogini iluzji. Prywatne życie Mai pełne było zawirowań. Jako młoda dziewczyna wyszła za mąż (również za rosyjskiego imigranta) jednak związek nie przetrwał próby czasu), pisała artykuły do studenckich pism i zaangażowana była w organizację amerykańskiej Partii Socjalistycznej. Jak sama o sobie mówiła była radykałem. Po nieudanym małżeństwie zdobyła tytuł magistra z literatury angielskiej na jednym prestiżowych amerykańskich uniwersytetów (był on wtedy głównym ośrodkiem myśli feministycznej) .

Deren zaczęła zarabiać na siebie przez sekretarzowanie wielu słynnym pisarzom (w tym gronie znaleźli się min. Ed Lou Walton, William Seabrooki i Maks Eastman). Po niezwykle istotnej w jej życiu decyzji o wyjeździe do Kalifornii poznała choreografkę – Dunham, która to pokazała Mai folklor haitański, którym później tak bardzo była zafascynowana. Jej kariera zataczała coraz szersze kręgi, tak jak jej zainteresowania, jednak nie uchroniła się przed ciemną stroną Hollywod. Poznała Marca Jacobsona – lekarza znanego w tamtym czasie z „cudownych” mikstur wzmacniających (które w rzeczywistości były narkotykami). Wspomniana już Duncham była ich wspólną znajomą. Deren rzeczone mikstury towarzyszyły do ostatnich dni.

Maya Deren jako pionierka amerykańskiej awangardy nakręciła Mashes of the Afternoon (pierwszy w film awangardowy w USA) oraz At Land. Dzieła autorki najczęściej 10-15 minutowe tworzone były w konwencji surrealistycznej i onirycznej. Jej filmy często pozbawione były logicznej fabuły tudzież porządku chronologicznego (co daje niezliczone możliwości interpretacyjne). Mimo braku chronologii filmy Mai Deren nie są w żadnym calu przypadkowe. At Land to według autorki „mityczna podróż XX wieku”

W pierwszych kadrach widzimy kobietę wyrzuconą przez morze, która wyrusza w poszukiwania szachowego pionka (motyw ten przeplata się w całym filmie). Wyrzucenie bohaterki na ląd przez fale i jej podróż „po lądzie” jest symbolem poszukiwania samej siebie, własnej tożsamości. W kobietę poszukującą wciela się sama autorka. W dziele widać fascynacje Deren ruchem. Odpowiednie użycie montażu podkreśliło tylko brak przypadkowości w ciągu obrazów. Film pierwotnie był niemy, nie ujmuje mu to jednak w żaden sposób. Nagromadzenie dźwięków mogłoby zakłócić odbiór dzieła które pochłania całą uwagę widza. Filmowa całość wpisuje się oniryczny klimat, widzimy balans między jawą a snem. Przez wspomniane już wcześniej doskonałe użycie montażu światy przenikają się i ze sobą współgrają. Za fantastyczne zdjęcia odpowiadają Alexander Hammid i Hella Heyman. Plastyka obrazu utrzymana w sennej konwencji jednocześnie przełamuje ją wyrazistymi zbliżeniami na twarz bohaterki, pokazując jej zagubienie i ciekawość.

Nagromadzenie symboli (szachy, woda, dżungla, natłok ludzi) i znaków, cały czas pobudza widza do myślenia i analizy. Logika czasowa Na lądzie też nie działa w naturalnym rytmie lecz dokładnie odwrotnym (powtarzanie niektórych kadrów i fale płynące do tyłu – symbol ciągłego powtarzania w życiu np. błędów). Całość filmowej „wycieczki poznania” kończy się ucieczką . Ucieczką „u źródła” – brzegiem plaży. Czy była to metafora życiowych poszukiwań bohaterki, a ucieczka piaszczystą plażą – ucieczką w świat magicznych substancji? Ucieczką od problemów w świat kinowej wyobraźni? Tego możemy się jedynie domyślać.

Eksperymentatorka i artystka która wyprzedziła swoje pokolenie – tak można podsumować Maye Deren. Odkrywając przed widzami wciąż nowe wymiary ducha i materii odeszła w wieku 44 lat w wyniku wylewu krwi do mózgu spowodowanego nadużyciem amfetaminy. Prekursorka i wybitna artystka. Ognisty temperament i cygański rytm to tylko niektóre określenia pasujące do tej niezwykłej kobiety.

W ostatecznym wniosku wynika, że nowoczesna technologia i prymitywny rytuał nie konkurują ze sobą jeśli chodzi o związek człowieka z kosmosem czy materią. Ich pozorna opozycja wynika z faktu, że odnoszą się one do różnych rodzajów relacji międzyludzkich

– Maya Deren, Taniec Nieba i Ziemi: Bogowie Haitańskiego Wudu

Paulina Radke